Çocuk ve Ergenlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB); kişinin yaşına, gelişim dönemine, cinsiyetine ve akranlarına göre dikkatini görev ve sorumluluklara vermekte güçlük yaşaması veya aşırı hareketli, konuşkan, aceleci ve dürtüsel olması durumudur.
DEHB’de iki temel sorun alanı vardır: dikkat bozukluğu ve hiperaktivite/dürtüsellik.
DEHB Nedir?
DEHB, çocukluk çağında başlayan ve ergenlik ile yetişkinlikte de devam edebilen nörogelişimsel bir bozukluktur.
Türkiye’de yapılan araştırmalar, çocuklarda DEHB sıklığının %7 ile %13 arasında olduğunu göstermektedir.
Çocuklarda DEHB Belirtileri
Okul öncesi dönemde ihmal, çocuğun bilişsel gelişimini olumsuz etkileyerek dil gelişimi geriliği, dikkat sorunları, sosyal ilişkilerde zorluk ve öğrenme güçlüklerine yol açabilir.
Çocuklarda DEHB genellikle şu belirtilerle kendini gösterir:
Dikkat Bozukluğu
- Konsantrasyon güçlüğü ve unutkanlık
- İşleri organize etmede zorlanma
- Basit uyaranlarla dikkatinin kolayca dağılması
- Uzun süre dikkat gerektiren işlerden kaçınma
- Sık sık dikkat hatası yapma
- Hiperfokus (patolojik aşırı odaklanma)
Hiperaktivite ve Dürtüsellik
- Yaşa göre aşırı hareketlilik ve konuşkanlık
- Sürekli koşuşturma, bir yerlere tırmanma
- Sessizce oyun oynayamama
- Söz kesme, araya girme, izinsiz konuşma
- Sırasını beklemekte zorlanma
Ergenlik Döneminde DEHB
Ergenlikte DEHB belirtileri yaşa uygun olarak değişim gösterir.
Hareketlilik azalırken dikkat eksikliği, içsel huzursuzluk, duygusal problemler, planlama ve düzenleme sorunları öne çıkar.
Çocukluğunda DEHB tanısı alanların %40-60’ında ergenlikte de belirtiler devam eder.
Ergenlerde Sık Görülen Belirtiler
- Dağınıklık, unutkanlık, eşyalarını kaybetme
- Sakarlık, koordinasyon sorunları
- Dürtüsellik ve riskli davranışlar (madde kullanımı, alkol, sigara, kazalar, suç)
- Uzun vadeli plan yapmada güçlük
- Aynı anda birçok işe başlayıp tamamlayamama
- Depresyon, kaygı ve obsesif-kompülsif bulgulara yatkınlık
- İçsel huzursuzluk (otururken kıpırdanma, sinemada uzun süre oturamama)
Ergenlikte DEHB’nin Günlük Hayata Etkileri
- DEHB’li ergenler normal zekâ düzeyine sahip olmalarına rağmen dikkat eksikliği ve dürtüsellik nedeniyle okul başarısında düşüş yaşar.
Bu durum sosyal ve aile ilişkilerini de etkiler. En sık görülen sorunlar şunlardır: - Zamanı iyi kullanamama
- Öncelikleri belirleyememe
- Dağınıklık ve düzensizlik
- Uyku ve iştah problemleri
- Aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulma
- Yaşanan olaylardan ders çıkaramama
Riskli Davranışlar ve Eşlik Eden Sorunlar
- DEHB, ergenlikte riskli davranışlara yatkınlığı artırır.
Bu dönemde şu problemler daha sık görülür: - Madde ve alkol kullanımı
- Erken cinsel deneyimler
- Trafik kazaları ve yasal sorunlar
- Kendine zarar verme ve intihar girişimleri
- Depresyon ve kaygı bozuklukları
Çocuklukta davranış problemleri olan DEHB’lilerde ergenlikte saldırganlık ve fiziksel agresyon daha fazla görülebilir.
Araştırmalar, DEHB’li ergenlerin 18 yaşına kadar diğer akranlarına göre 4 kat daha fazla depresyon tanısı aldığını ve 4 kat daha fazla intihar girişiminde bulunduğunu göstermektedir.
Ergenlikte Belirtiler Nasıl Değişir?
- Ergenlikte DEHB’ye özgü ek sorunlar ortaya çıkabilir:
- Okul başarısızlığının süreğenleşmesi
- Özgüven eksikliği
- Duygudurum dalgalanmaları
- Riskli cinsel davranışlar
- Suç işleme ve yasal problemler
DEHB Tedavisi
DEHB, nörobiyolojik kökenli bir bozukluk olduğundan ilaç tedavileri en etkili yöntemdir.
Psikofarmakolojik ilaçlar bağımlılığa yol açmaz, tam tersine madde ve alkol bağımlılığı riskini azaltır.
Bununla birlikte, tedavi sadece ilaçla sınırlı değildir. Başarılı bir tedavi için şu yöntemler bir arada uygulanmalıdır:
Tedavi Yöntemleri
- İlaç tedavisi (doktor kontrolünde düzenli kullanım)
- Aile danışmanlığı ve ebeveyn eğitimi
- Okul müdahaleleri ve akademik destek
- Psikososyal terapiler
- Bilimsel eğitim programları ve kılavuz çalışmalar
Tedavide Başarı İçin Önemli Faktörler
- Erken tanı ve müdahale
- Ergenin problemini anlaması ve kabul etmesi
- Düzenli ilaç kullanımı
- Destekleyici aile ve okul ortamı
- Gelişim düzeyine uygun okul yükü
Olumsuz Sonuca Götüren Risk Faktörleri
- İlaç tedavisinin reddi veya düzensiz kullanımı
- Depresyon, kaygı gibi ek tanıların varlığı
- Okulda ve sosyal çevrede damgalanma
- Düşük motivasyon ve başarısızlık örüntüsü
- Akran zorbalığı ve riskli arkadaş grupları
- Olumsuz aile ve okul iklimi
Sonuç
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, erken tanı ve tedavi ile kontrol altına alınabilir.
Ergenlik döneminde belirtiler değişse de uygun ilaç tedavisi, aile desteği, okul müdahaleleri ve psikososyal yaklaşımlar sayesinde sağlıklı bir gelişim ve başarılı bir gelecek mümkündür.
Anahtar Kelimeler:
çocuklarda dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, ergenlerde DEHB, DEHB tedavisi, DEHB belirtileri, dikkat eksikliği, hiperaktivite, çocuk psikolojisi